Bocian biały (Ciconia ciconia) od setek lat był otaczany przez człowieka szczególną sympatią ze względu na osiedlanie się w pobliżu siedzib ludzkich. Gatunek ten stał się stałym i doskonale znanym elementem polskiego, wiejskiego krajobrazu.
Podania i wierzenia
Ptak stał się również bohaterem wielu legend i bajek. Jedno z podań mówi, że gospodarstwo, w którym bocian założy swoje gniazdo jest chronione od wszelkiego nieszczęścia, a w szczególności od ognia. Samo niepokojenie bądź zabicie bociana miałoby sprowadzać na człowieka pecha. W niektórych legendach ptakowi temu przypisuje się nawet umiejętność zemsty – bocian, którego pisklęta zginęły z ręki człowieka podpalał ludzkie domostwo rzucając płonącą głownię, którą przynosił w dziobie.
Jeszcze inne opowieści podają, że sejmikujące bociany przed odlotem do ciepłych krajów egzaminują młode ptaki bądź wymierzają im kary i sądy. Tego typu przekazy mogły wynikać z błędnego tłumaczenia niektórych obserwacji.
Czasami na miejscu, w którym poprzedniego dnia zbierały się bociany znajdywano martwe osobniki. Jan Sokołowski[1] twierdzi, że bociany są w stanie zadziobać swojego pobratymca z powodu jego choroby. Taki sam mechanizm miałby działać również w przypadku wyrzucania przez rodziców z gniazda piskląt zarażonych pasożytami.
W starożytnej Grecji uważano, że młode bociany opiekują się rodzicami. Z tego powodu prawo nakazujące młodym ludziom opiekowanie się starymi rodzicami nazywano „pelargonia” (gr. pelargos – bocian).
Gniazdowanie i monitoring
Blisko 90% obszaru lęgowego bociana białego znajduje się w Europie. Badania ankietowe dotyczące liczebności bocianów są prowadzone już od XIX wieku. Sympatia i zainteresowanie, jakim darzone są bociany białe przez ludzi oraz niepokój związany z wyraźnym spadkiem ich liczebności w niektórych krajach Europy, sprawiły, że należy on do gatunków, o których zebrano wyjątkowo bogate dane ilościowe. W Polsce pierwsze tego typu informacje były zbierane głównie na Śląsku, Pomorzu Gdańskim, Mazurach i w zachodniej Małopolsce. Spośród bocianów gniazdujących w Europie, najwięcej osobników występuje w Polsce.
Monitoring gniazd bocianich, przeprowadzony w 2018 roku na terenie gmin wchodzących w skład Bolimowskiego Parku Krajobrazowego, pokazuje, że wiele gniazd zostało zasiedlonych przez pary, które dochowały się piskląt. Lęgi w tym roku są wyjątkowo liczne; w wielu z nich odchowane zostało od 4 do 5 piskląt, co jest sytuacją bardzo rzadką.
Wędrówki bocianów
Wędrówki bocianów związane są z biernym szybowaniem. Bociany, wykorzystując ciepłe prądy wstępujące tworzące komin[2], wznoszą się na wysokość ok. 500m, a następnie z wyprostowanymi nieruchomo skrzydłami przelatują do podstawy następnego komina i cały proces zaczyna się od początku. Taki sposób lotu jest bardziej ekonomiczny. Ocenia się, że podczas lotu aktywnego ptaki spalają 23 razy więcej tłuszczu niż podczas szybowania na takim samym dystansie. Takie prądy nie występują nad wielkimi wodami, dlatego bociany wędrując na zimowiska omijają Morze Śródziemne kierując się dwiema trasami. Bociany białe gniazdują w Europie, zachodniej Azji i na południu Afryki. O wyborze trasy decyduje rejon gniazdowania.
Ptaki z Europy zachodniej lecą do Afryki przez Gibraltar (trasa zachodnia), a nasze i gniazdujące dalej na wschodzie i południu Europy przez cieśninę Bosfor w Turcji (trasa wschodnia). Trasa wschodnia jest dwa razy dłuższa od zachodniej, jednak bociany przebywają ją w takim samym czasie. Ocenia się, że cieśninę Bosfor podczas dwumiesięcznej wędrówki jesiennej przekracza ok. 340 000 bocianów białych, zaś rejon Gibraltaru - 35 000.
Bociany białe wędrują jedynie w dzień, osiągając średnią prędkość do 45 km/h. Przylot wiosenny odbywa się w drugiej połowie marca i na początku kwietnia, a pierwsze boćki pojawiają się u nas wraz z pierwszym południowym, ciepłym wyżem. Odlot na zimowiska zaczyna się w połowie sierpnia, w pogodne i słoneczne popołudnia. Na początku września w Polsce można spotkać już nieliczne osobniki ze spóźnionych lęgów. Jesienna wędrówka jest wolniejsza od wiosennej. Ptaki często zatrzymują się, aby wypocząć, zaspokoić głód i pragnienie. Nasze bociany przelatują trasę ok. 8 000 km. Bociany ze wschodnich regionów Europy muszą pokonać trasę ok. 20 000 km.
Warto zaznaczyć, że wiele bocianów ginie na skutek licznych polowań, które stały się rodzajem sportu w północnej Afryce i Azji Mniejszej.
Pożywienie
Bociany są ptakami mięsożernymi. Żerują najchętniej na łąkach w promieniu około 5 km od gniazda oraz w miejscach z niższą roślinnością, gdzie pożywienie jest łatwiej dostępne. Pokarm boćków, wbrew potocznej opinii, składa się głównie z gryzoni i owadów, a nie z żab. Żaby są ważnym składnikiem pokarmowym tylko na przedwiośniu, gdy owady i gryzonie są nieliczne. W Afryce, podczas zimowania, wyłącznym składnikiem diety bocianów są owady, głównie szarańcza i inne prostoskrzydłe.
Bociany jednak nie specjalizują się w jednym, określonym rodzaju pokarmu. Mogą to być dżdżownice, pisklęta ptaków, żaby, traszki, jaszczurki, węże, małe i duże owady, gryzonie czy ryby. Polują głównie w ciągu dnia, połykając mniejszą zdobycz w całości, większą zabijają i rozdzielają przed połknięciem. Skład diety bocianów stosunkowo łatwo poznać, dzięki wypluwkom[3], które mają pokaźne rozmiary, a kształtem i barwą przypominają średniej wielkości owalne bulwy ziemniaka.
Zagrożenia
Przełom lipca i sierpnia jest okresem, w którym młode bociany opuszczają gniazdo. Niestety, wiele pierwszych lekcji latania kończy się dla nich nieszczęśliwymi wypadkami, głównie na skutek porażenia prądem z linii elektrycznych i potrącenia przez samochody. Dla starych ptaków najniebezpieczniejsze są zatrucia pokarmowe wynikające z nadmiernego nawożenia chemicznego upraw rolnych.
W okresie żniw częstym widokiem jest bocian podążający za kombajnem lub traktorem w poszukiwaniu norników i innych zwierząt, które zginęły pod kołami pojazdów. Niestety, zdarza się, że wokół długiej nogi ptaka potrafi zaplątać się porzucony przez człowieka sznurek, który często doprowadza do martwicy takiej kończyny w wyniku niedokrwienia.
Co roku otrzymywane są zgłoszenia o pisklętach, których wylot z gniazda zakończył się kontuzją lub wypadkiem. Będąc świadkiem takiej sytuacji i chcą pomóc młodemu bocianowi, należy przede wszystkim pamiętać, że ptaki te, mimo sympatycznego wyglądu i skojarzeń, mogą w strachu bronić się, celując ostrym dziobem w oczy.
Ochrona
W Polsce bocian biały jest objęty ochroną ścisłą na mocy ustawy o Ochronie Przyrody. Dodatkowo jest chroniony na mocy Konwencji Berneńskiej, Konwencji Bońskiej, Konwencji Ramsarskiej oraz Dyrektywy Ptasiej.
Bocian jest gatunkiem parasolowym, to znaczy takim, którego ochrona jest korzystna dla wielu innych, współwystępujących gatunków i ich siedlisk. Gatunki parasolowe są ściśle związane z konkretnym biotopem i mogą służyć jako gatunki charakterystyczne dla ekosystemów wymagających ochrony. W badaniach przeprowadzonych w zachodniej Polsce wykazano, że tereny rolnicze wokół zajętych gniazd bociana charakteryzowały się wyższą różnorodnością gatunków ptaków niż tereny, które bociany opuściły.
Opracowanie: Aleksandra Janiszewska, Agnieszka Białek - stażystki w Oddziale Terenowym Bolimowskiego Parku Krajobrazowego. Skierniewice, 01.08.2018r.
[1] Jan Sokołowski – zoolog, ornitolog i popularyzator wiedzy o ptakach.
[2] Komin- strumień wznoszącego się powietrza.
[3]Wypluwka (zrzutka) - zlepek niestrawionych części pokarmu, np. kości, sierść, pancerzyki owadów, wydalany ruchami wymiotnymi przez otwór gębowy, przez wiele gatunków ptaków.
