Problem ginących zwierząt na drogach jest zjawiskiem powszechnym, ale nie do końca zbadanym. Na jezdni nieogrodzonej płotem, siatką lub ekranem pod kołami samochodów giną zwierzęta.W zależności od ilości przejeżdżających samochodów i ich prędkości, szerokości drogi oraz obszaru, przez jaki ona przebiega, śmiertelność będzie bardziej lub mniej zróżnicowana.
Zdefiniujmy, czym jest w tym przypadku śmiertelność. Definicja śmiertelności mówi o częstości śmierci, która jest odnotowana na danym obszarze i w określonym przedziale czasowym, zachodząca w danej populacji. Inny sposób określenia śmiertelności to procentowy wskaźnik ubytku osobników z danej populacji wywołany ich śmiercią. Śmiertelność na drogach dotyka dużej ilości zwierząt i jest zmienna w czasie: dobowym i sezonowym.
Na terenie Bolimowskiego Parku Krajobrazowego jest dość duży ruch samochodowy. Puszcza Bolimowska przecięta jest wieloma drogami gminnymi, powiatowymi, wojewódzkimi i krajowymi. Obserwacje pracowników Oddziału Terenowego Bolimowskiego Parku Krajobrazowego wskazują na to, iż na drogach przechodzących przez Puszczę Bolimowską ginie dość dużo zwierząt. Zjawisko ginących zwierząt na drogach parku jest powszechne.Na terenie Puszczy Bolimowskiej najwięcej pod kołami samochodów ginie gadów, głównie zaskrońców - latem i jesienią. Wśród ofiar są również ssaki, ptaki i płazy, ale jest ich zdecydowanie mniej. Fakt śmierci zwierząt wynika z nieprzestrzegania przepisów drogowych i nierespektowania znaków ostrzegających o obecności zwierząt. Zwierzę w konfrontacji z autem nie ma żadnych szans.
Co jest powodem podwyższonej śmiertelności na drogach?
- Fragmentacja siedlisk przez liczne ciągi komunikacyjne, np. autostrady, drogi wojewódzkie, powiatowe, gminne oraz kolejowe; głównie odczuwają to łosie, wilki i rysie. Fragmentacja siedlisk powoduje tzw. efekt bariery ekologicznej, czyli uniemożliwienie swobodnego przemieszczania się zwierząt.
- Codzienne wędrówki wewnątrz areału osobniczego lub terytorium w celu poszukiwania pożywienia, schronienia, rozrodu, karmienia młodych; dotyczy to w istotny sposób np. jeleni.
- Migracje sezonowe związane z sezonowymi zmianami bezpieczeństwa (sezonowa aktywność drapieżników) oraz dostępności pokarmu.
- Dyspersje, czyli migracje młodych osobników poszukujących nowych terytoriów do osiedlenia się i partnerów do rozrodu.
- Migracje dorosłych osobników.
- Wygrzewanie się gadów i płazów na asfalcie w sezonie letnio/jesiennym.
- Rosnący ruch samochodowy na drogach wszelkich kategorii.
- Niestosowanie się kierowców do ograniczeń na drogach, nieprzestrzeganie przepisów drogowych.
Zdjęcie 1. Potrącona samica daniela zwyczajnego (Dama dama). Fot. Jagoda Kowalska.
Zdjęcie 2. Martwa żaba moczarowa (Rana arvalis) na jezdni. Fot. Jagoda Kowalska.
Zdjęcie 3. Martwy zaskroniec zwyczajny (Natrix natrix) na jezdni. Fot. Jagoda Kowalska.
W Polsce istnieje kilka ważnych aktów prawnych związanych z korytarzami ekologicznymi odnoszących się, do oddziaływania dróg i linii kolejowych na środowisko.To bardzo ważny krok w kierunku nowoczesnych metod rozwiązywania problemów wynikających z połączenia ochrony przyrody z inwestycjami liniowymi.
Poniżej: najważniejsze działania prawne związane z korytarzami ekologicznymi oraz środki ograniczania wpływu dróg na środowisko, a także założenia dotyczące zmian prawnych w regionie.
Bazowym aktem prawnym nakazującym ochronę walorów i zasobów środowiska w zasięgu wpływu różnych inwestycji jest Prawo Ochrony Środowiska – ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 roku. Ustawa ta wprowadza i reguluje zasady przeprowadzania postępowań w sprawie Ocen Oddziaływania na Środowisko (OOŚ) dotyczących także infrastruktury liniowej. Nowelizacja ustawy (2005 r.) Prawa Ochrony Środowiska nakłada na inwestorów obowiązek uzyskania zgody na realizację przedsięwzięcia, czyli tzw. „decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach”. Wydanie tej decyzji wymaga przeprowadzenia postepowania w sprawie oceny oddziaływania na środowisko. Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach, w przypadku dróg i linii kolejowych, wydawana jest przez wojewodę, po uzgodnieniu z ministrem środowiska i państwowym wojewódzkim inspektorem sanitarnym. Zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2004 roku, wymagane jest sporządzenie raportu o oddziaływaniu na środowisko dla inwestycji, które mogą znacząco wpłynąć na środowisko. Tymi przedsięwzięciami są: autostrady, drogi ekspresowe, drogi krajowe o co najmniej czterech pasach ruchu oraz linie kolejowe. Decyzja o środowiskowych uwarunkowaniach dla nowych autostrad i dróg krajowych wydawana jest na etapie decyzji o lokalizacji autostrady lub drogi krajowej. Powinna ona określać liczbę, lokalizację i główne parametry przejść dla zwierząt, które staną się podstawą do późniejszych prac projektowych. W przypadku planowania przejść dla zwierząt, na drogach obecnie istniejących, wymagane jest pozwolenie na budowę dla poszczególnych przejść. Decyzja środowiskowa dla takich dróg powinna określać szczegółowo parametry, cechy i wymiary planowanych obiektów towarzyszących.
Przejścia pełnią dwie główne funkcje. Po pierwsze, w ramach ruchu „lokalnego”, umożliwiają przejście w poszukiwaniu areału bytowania. Budowane są po to, aby stworzyć dogodne warunki dla zwierząt, by te mogły bez problemu przejść na drugą stronę drogi, gdzie mają swój areał bytowania. Po drugie, przejścia pełnia funkcję „tranzytową”, ułatwiając migrację i dyspersję osobnikom, przemieszczającym się na duże odległości. Funkcja druga ma ważniejsze znaczenie, ponieważ daje możliwość zachowania i ochrony rzadkim gatunkom zwierząt o dużych wymaganiach przestrzennych. Wszystkie przejścia powinny być dostosowane do gatunków zwierząt oraz dobrane do danej sytuacji krajobrazowej i ekologicznej oraz być odpowiednio zagospodarowane.
Wyróżniamy kilka rodzajów przejść dla zwierząt. Są to:
1. Przejścia po powierzchni drogi, czyli nieogrodzone fragmenty drogi.
2. Górne w postaci mostów nad drogą:
a) mosty krajobrazowe (mosty ekologiczne), czyli duże obiekty nad drogą o szerokości powyżej 50 m,zapewniające ciągłość krajobrazu, obszarów siedliskowych i korytarzy ekologicznych dla wszelkich gatunków zwierząt; szczególnym rodzajem mostu krajobrazowego może być tunel drogowy;
b) duże przejścia górne - obiekty o szerokości 30–50 m, z zachowaną lub odtworzoną pokrywą roślinną - wykorzystywane w zależności od szerokości i pokrycia terenu przez różne grupy zwierząt: od owadów naziemnych przez płazy, gady aż po duże ssaki.
3. Dolne - budowane pod drogą:
a) przejścia dolne duże:
-
estakady: prowadzenie drogi na wiadukcie nad powierzchnią terenu przy przekraczaniu dolin,jarów, z zachowaniem lub odtworzeniem naturalnej roślinności i struktury krajobrazu na powierzchni przejścia;
-
przejścia dla dużych zwierząt przeznaczone dla dużych ssaków: jelenia, daniela i dzika, o wysokości optymalnej co najmniej 4 m i szerokości powyżej 15 m;
b) przejścia dla średnich zwierząt przeznaczone dla średnich ssaków, o wysokości optymalnej co najmniej 3 m i szerokości powyżej 6 m;
c) przejścia dolne małe budowane w postaci małych mostów lub przepustów, o powierzchni pokrytej gruntem i o różnym przekroju, przeznaczone dla małych ssaków, płazów, gadów i bezkręgowców.
Niektóre typy przejść dla zwierząt, oprócz funkcji ekologicznych, mogą dodatkowo spełniać funkcje gospodarcze i wtedy dzielą się na 2 kategorie: -
przejścia samodzielne – przeznaczone wyłącznie dla celów przyrodniczych/ekologicznych;
-
przejścia zespolone – budowane dla celów hydrologicznych (mosty i przepusty dla cieków) lub komunikacyjnych (wiadukty dla lokalnych dróg i linii kolejowych) - wykorzystywane dodatkowo jako przejścia dla zwierząt.Pod drogą wojewódzką ze Skierniewic do Bolimowa (DW 705), przecinającą Puszczę Bolimowską, jest wykonanych kilka przepustów dla gadów, płazów i drobnych ssaków. Wzdłuż północnej granicy Bolimowskiego Parku Krajobrazowego zbudowana jest autostrada A2, przez którą poprowadzone są przejścia dla zwierząt, np. mosty krajobrazowe, przejścia dolne i estakada nad dolina Rawki.
Poniżej zdięcia przejść dla zwierząt wykonane na terenie Bolimowskiego Parku Krajobrazowego.
Zdjęcie 4. Autostrada A2 - estakada w Ziemiarach nad doliną Rawki. Fot. Jagoda Kowalska.
Zdjęcie 5. Autostrada A2 - most krajobrazowy na wysokości Michałówka. Fot. Jagoda Kowalska.
Zdjęcie 6. Autostrada A2 - przejście dolne dla małych ssaków, płazów i gadów. Fot. Jagoda Kowalska.
Zdjęcie 7. Autostrada A2 - most krajobrazowy na wysokości wsi Łasieczniki. Fot. Jagoda Kowalska.
Autostrada A2, wraz z przejściami dla zwierząt, została oddana do użytkowania w 2012 roku. Po 10 latach od wykonania inwestycji, z własnych obserwacji mogę stwierdzić, że mosty krajobrazowe są źle zagospodarowane.Największym błędem jest niewłaściwe zagospodarowanie roślinnością, m.in. brak krzewów, drzew i roślin zielnych miejscowych gatunków występujących naturalnie na terenach leśnych i łąkowych. Również brakuje tzw. mikrosiedlisk, czyli schronień dla drobnych zwierząt (ssaków, ptaków i gadów), uciekających przed drapieżnikami, np. konarów, głazów, karp korzeniowych i stosów gałęzi. Na powyższych zdjęciach widać, że mieszkańcy z okolicznych wsi wykorzystują górne przejścia gospodarczo, przejeżdżając pojazdami, przez to niszczą i ograniczają wykorzystanie ich przez zwierzęta
Bibliografia:
Opracowano na podstawie:Badań i obserwacji autora związanych z opracowywaniem pracy magisterskiej na temat „Śmiertelność kręgowców na drodze wojewódzkiej 705” na Wydziale Biologii i Ochrony Środowiska, Uniwersytetu Łódzkiego.
Na podstawie bibliografii:
1. https://www.ekologia.pl/wiedza/slowniki/leksykon-ekologii-i-ochrony-srodowiska/smiertelnosc
2. https://www.ekologia.pl/wiedza/slowniki/leksykon-ekologii-i-ochrony-srodowiska/populacja
3. https://korytarze.pl/przejscia-dla-zwierzat/rodzaje-przejsc-i-parametry
4. Jędrzejewski W., Nowak S., Kurek R., Mysłajek R.W., Stachura K., Zawadzka B. Zwierzęta a drogi. Metody ograniczania negatywnego wpływu dróg na populacje dzikich zwierząt. Wydanie II. Białowieża, 2006., Zakład Badania Saków Polskiej Akademii Nauk.
Opracowała: Jagoda Kowalska – pracownik ZPKWŁ, Oddziału Terenowego Bolimowskiego Parku Krajobrazowego.
