Fauna

Bezkręgowce

Zwierzęta bezkręgowe są na obszarze Spalskiego Parku Krajobrazowego, podobnie jak w faunie całego kraju, najliczniejsze i najbardziej zróżnicowane. Wśród nich najlepiej poznaną grupą są owady lądowe, głównie chrząszcze, motyle, muchówki i błonkówki. Niewiele jest w literaturze danych o występujących tu pajęczakach. Z tej grupy zwierząt na uwagę zasługuje obecność tygrzyka paskowanego Argyope bruennichi - pajęczaka objętego ochroną gatunkową. Stwierdzono go na ugorze pod Królową Wolą - 10 samic oraz na łąkach pod Łęgiem - 2 samice.

Brak jest wyczerpujących informacji dotyczących całości żyjącej tutaj hydrofauny. Dotychczasowe badania dotyczące hydrofauny wykazały obecność w Pilicy 29 gatunków skąposzczetów, 11 gatunków ochotkowatych, 6 gatunków widelnic. W rzece Gaci w pobliżu Konewki odkryto raka szlachetnego (Astacus astacus) należącego do skorupiaków. Dość dobrze rozpoznaną grupą zwierząt bezkręgowych na terenie Parku są mięczaki. Odnotowano tu 4 gatunki małż i 42 gatunki ślimaków.

Gatunki małż stwierdzone na terenie SpPK

skójka gruboskorupowa (Unio crassus),
skójka malarska (Unio pictorum),
szczeżuja pospolita (Anodonta anatina),
racicznica zmienna (Dreissensia polymorpha)

Gatunki ślimaków stwierdzone na terenie SpPK

żyworódka pospolita (Viviparus viviparus) - występuje na całym obszarze Parku w starorzeczach,
żyworódka pasowana (Vivipara fasciatus) - występuje w odcinku ujściowym Gaci, w Pilicy w okolicy Żądłowic,
zawójka pospolita (Valvata piscinalis) - występuje w stawie we Fryszerce pod Inowłodzem,
zawójka płaska (Valvata cństata) - występuje na całym obszarze w wodach stojących i w starorzeczach Pilicy,
igliczek lśniący (Acme polita) - występuje nielicznie w okolicach Żądłowic, Borek,
zagrzebka pospolita (Bithynia tentaculata) - występuje w Pilicy i jej dopływach,
białek malutki (Carychium minimum) - występuje na łąkach i zaroślach,
błotniarka stawowa (Lymnea stagnalis) - występuje w wodach stojących,
błotniarka pospolita (Stagnicola palustris) - występuje w wodach stojących w rowach,
błotniarka moczarowa (Galba truncatula) - występuje nielicznie w wodach stojących i wolno bieżących,
błotniarka uszata (Radix auriculata) - występuje w starorzeczach Pilicy,
rozdętka pospolita (Physa fontinalis) - występuje w starorzeczach Pilicy, w rzece Słomiance,
zatoczek rogowy (Planorbarius corneus) - występuje w wodach stojących,
zatoczek ostrokrawędziowy (Anisus vortex) - występuje w wodach stojących, zarośniętych,
zatoczek skręcony (Bathyomphalus spitrorbus) - pospolity w wodach stojących,
zatoczek białawy (Gyraulus albus) - rozpowszechniony w wodach stojących,
zatoczek lśniący (Segmentina nitida) - występuje niezbyt często w wodach stojących,
bursztynka podłużna (Succinea oblonoga) - gatunek rzadki występujący w zaroślach, ogrodach, lasach,
bursztynka pospolita (Succinea putris) - występuje w mokrych zaroślach nad wodami,
bursztynka Pfeiffera (Succinea pfeifferi) - rozpowszechniona nad wodami stojącymi,
błyszczotka połyskiliwa (Cochlicopa lubrica) - pospolita w zaroślach, na łąkach,
poczwarówka popolita (Pupilla muscorum) - występuje niezbyt często na łąkach, trawiastych, ugorach, w ogrodach,
poczwarówka karliczka (Vertigo pygmaea) - występuje w zaroślach, na łąkach,
poczwarówka rozdęta (Vertigo aantivertigo) - występuje w zaroślach, wilgotnych drzewostanach,
ślimaczek gładki (Vallonia pulchella) - występuje na łąkach, w ogrodach,
wałkówka trójzębna (Jamina tridens) - gatunek bardzo rzadki, występujący na zboczu doliny w Zakościelu,
świdrzyk lśniący (Cochlodina laminata) - występuje w różnych środowiskach,
krążałek malutki (Punctum pygmaeum) - gatunek rzadki stwierdzony w Borkach,
szklarka kryształowa (Vitrea ctystallina) - gatunek rzadki występuje w zaroślach, lasach,
szklarka obłystek (Zonitoides nitidus) - gatunek dość pospolity w zaroślach, podmokłych łąkach,
przeźródka szklista (Vitrina pellucida) - występuje we wszystkich środowiskach lądowych,
ślinik rdzawy (Arion subfuscus) - występuje w lasach iglastych,
pomrów czarniawy (Limax cinereo-niger) - występuje we wszystkich typach lasów,
pomrów nadrzewny (Lehmannia marginata) - występuje we wszystkich typach lasów,
pomrów polny (Deroceras agreste) - występuje na polach, łąkach, w ogrodach,
zaroślarka pospolita (Bradybaena fruticum) - występuje w zaroślach, lasach,
ślimak winniczek (Helix pomatia) - gatunek chroniony, występuje w zaroślach, ogrodach,
ślimak łąkowy (Trichia hispida) - występuje w okolicy Liciążnej.

Entomofauna

Różnorodność warunków ekologicznych na terenie SpPK sprawia, że dogodne warunki do swojego rozwoju znajdują tutaj gatunki południowe, borealne, jak również puszczańskie związane z rozległymi kompleksami leśnymi.

Obecność kserotermicznych terenów wzdłuż brzegów Pilicy, suchych i ciepłych lasów iglastych, sprzyja występowaniu gatunków ciepłolubnych i fauny migrującej z południowo-wschodniej Polski. Do gatunków osiągających w centralnej Polsce swą północną granicę zasięgu, a licznej występujących we wschodniej Polsce zaliczają się gatunki motyli nocnych: postojak wiesiołkowiec (Proserpinus proserpina) i sówka (Eucarta virgo). Występowanie postojaka wiesiołkowca - gatunku chronionego, stwierdzono w dolinie Pilicy, na łąkach pomiędzy Tomaszowem Mazowieckim a Spała. Przykładem gatunku południowego stwierdzonego daleko na północ poza granicą zwartego zasięgu jest śródziemnomorski gatunek muchówki z rodziny bujankowatych - (Cyrthosia marginata), którego liczne okazy stwierdzono na nadrzecznych piaszczystych wydmach w Teofilowie. Innymi gatunkami południowymi wykazanymi w SpPK są: bujanka (Bombylius vulpinus), trzmielówkach (Volucella zonaria), zgiętwa (Paragus haemorrhous), kulibroda (Sphaerophoria rueppellii), Polistes dominulus i Methoca ichneumonides, Anisophilia segetum. Tereny o podłożu wapiennym w rejonie Królowej Woli, Teofilowa, Brzustowa, Inowłodza są ostoją gatunków kserotermicznych. Na obszarach tych wykazane zostały dwa gatunki znajdujące się na liście motyli zagrożonych w Polsce (Głowaciński 1992): frutczak trutniowiec (Hemaris tityus) i bodzieniec bzowiak (Ourapteryx sambucaria).

Na torowisku w Dębie Opoczyńskiej wykryto trzy gatunki kraśników: kraśnika sześcioplamka (Zygaena filipendilae), kraśnika (Zygaena purpuralis), kraśnika goryszkowica (Zygaena ephialtes). Natomiast w pobliżu torowiska Tomaszów Maz. -Radzice zaobserwowano pazia żeglarza - motyla prawnie chronionego.

Reliktem ostatniego zlodowacenia jest występujący na bagnach modraszek bagienniczek (Vacciniia optilete) biologicznie związany z borówką bagienną. Z tym samym środowiskiem związany jest również szlaczkoń północny (Colias palerno), którego od wielu lat na terenie SpPK nie obserwowano. Gatunki borealne reprezentowane są głównie przez muchówki z rodziny bzygowatych. Występują one w lasach łęgowych i na łąkach w dolinie Pilicy na odcinku od „Łąk Henrykowskich" k/ Tomaszowa po rezerwat „Żądłowice". Należą do nich: gnojka (Eristalis oestraceus), gniłun (Helophilus affinis), wyrówka (Cheilosia longula), złocisz (Ortonevra erythrogona), bzyg (Metasyrphus lundbecki). W rezerwacie „Spała" występuje bardzo rzadko spotykany na tym terenie gatunek górski podścianka (Myopa vicaria).

Rezerwaty leśne „Konewka", „Spała", „Jeleń", „Żądłowice" są miejscem przebywania gatunków puszczańskich. Występują tutaj nadzwyczaj rzadkie gatunki muchówek: dziupleń (Xylophagus junki), lwinka (Stratiomys potamida), przyrówka (Oxycera leonina), szałaśnica (Sericomyja lappona), imik (Xylota coeruleiventris). Na uwagę zasługuje obecność na terenie saproksylofagicznych motyli nocnych m. in.; naramiennicy srebrnicy (Spatalia argentina), płochlicy księżycówki (Minucia lunaris), nasierszycy różnobarwnej (Endromis versicolora), wstęgówki jesionówki (Catacala fraxini).

Rezerwat „Spała" wraz z przyległymi terenami leśnymi stanowi najcenniejszy obiekt w Parku. Stwierdzono tu 76 gatunków chrząszczy z rodziny kózkowatych. W naturalnie powstających dziuplach w starych pniach dębów rozwija się tu pachnica dębowa (Osmodrma lassalei), umieszczona w „Polskiej czerwonej księdze zwierząt". Wilgotne łąki z wysokimi trawami zamieszkują dwa chronione gatunki modraszków: modraszek nausitous (Lycaena nausithus) i modraszek teleius (Lysadra teleius).

Stan poznania owadów SpPK i jego otuliny obejmuje 1262 gatunki (Soszyński 1999).

Kręgowce

Na ogólna liczbę 416 kręgowców, rozmnażających się w kraju z wyłączeniem ryb morskich (Głowaciński 1992), na obszarze Spalskiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny stwierdzono 252 gatunki tj. 60,5% fauny krajowej.

Ichtiofauna

W wodach Pilicy oraz jej dwóch dopływów: Gaci i Luboczanki, w granicach SpPK, stwierdzono obecność 31 gatunków, w tym dwóch minogów i 29 ryb (Penczak 1999). Z wyżej wymienionych gatunków 6 objętych jest prawną ochroną gatunkową. Są to: minóg strumieniowy, minóg ukraiński, szweja (piekielnica), koza, różanka, śliz.

Pilica na obszarze SpPK należy do: krainy - brzany, podkrainy - płoci. Dominantami na tym odcinku Pilicy są płoć i okoń, w dolnym odcinku kiełb. W ostatnich latach obserwuje się wzrost ilości poławianej brzany i klenia, natomiast bardzo rzadko poławiana jest brzanka i świnka. W niektórych starorzeczach okolic Spały, Ciebłowic Małych, Brzegu, Grotowic, spotykana jest różanka i słonecznica. W rzece Gaci najczęściej w połowach wędkarskich, pojawia się płoć, jelec, szczupak i okoń. W prawobrzeżnym dopływie Pilicy - Słomiance, występują miętusy, jelce, szczupaki, a w strumieniu Ceteńka - płoć, szczupak, lin i karaś.

W ostatnich latach Polski Związek Wędkarski podjął działania mające na celu restytucję cennych dla wędkarstwa gatunków. W rejonie Spały Pilica zarybiana jest znacznymi ilościami narybku jazi, brzany, szczupaka, sandacza, lina. Staw w Spalę zarybiany jest narybkiem amura, karpia, lina, karasia złocistego i jazi.

Herpetofauna

Na obszarze Spalskiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny stwierdzono 13 gatunków płazów oraz 5 gatunków gadów. Wszystkie gatunki objęte są ścisłą ochroną gatunkową (Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 września 2001r.).

Płazy należą do grupy zwierząt ściśle związanych ze środowiskiem wodnym. Zasiedlają przede wszystkim doliny rzek oraz zbiorniki wody stojącej. Najbardziej zróżnicowany zespół płazów zasiedla dolinę Pilicy i tutaj też poszczególne gatunki osiągają najwyższe liczebności w okresie rozrodczości jak i po jego zakończeniu. Szczególnie wyróżnia się wschodnia część doliny (Ządłowice - Grotowice -Roszkowa Wola) i zachodnia (Tomaszów - Ciebłowice). Najliczniej spośród płazów na terenie Parku występują: ropucha szara (Bufo bufo), żaba trawna (Rana temporaria), żaba moczarowa (Rana arvalis), żaba jeziorkowa (Rana lessonae), żaba wodna (Rana esculenta), mniej licznej - traszka zwyczajna (Tńturus vulgaris), traszka grzebieniasta (Triturus cristatus), ropucha zielona (Bufo viridis), żaba śmieszka (Rana ridibunda), kumak nizinny (Bombina bombina). Gatunkiem bardzo rzadkim na terenie SpPK jest ropucha płaskówka (Bufo calamita). Jej stanowisko stwierdzono w wiejskim stawie w Brzegu.

Wśród gadów najliczniejsze są jaszczurka zwinka i zaskroniec, które zasiedlają cały obszar parku, natomiast najrzadszym gatunkiem jest żmija zygzakowata spotykana na torfowiskach i wilgotnych łąkach, w miejscach rzadziej uczęszczanych przez ludzi.

Awifauna

Ptaki są najlepiej poznaną gromadą kręgowców występujących na terenie Spalskiego Parku Krajobrazowego.

Występuje tu 158 gatunków lęgowych oraz 61 gatunków nielęgowych. Najcenniejszymi miejscami, w których skupia się najwięcej najrzadszych gatunków jest dolina Pilicy oraz stare drzewostany. Na obszarze Parku w dolinie Pilicy i na Błotach Brudzewickich dość licznie występuje derkacz - gatunek zagrożony w skali światowej. Z listy gatunków zagrożonych na całym lub w znacznej części swojego areału europejskiego, a stwierdzonych na tym terenie należy wymienić: bąka bączka, bociana czarnego, bociana białego, błotniaka stawowego i łąkowego, kropiatkę zielonkę, żurawia, rycyka, rybitwę rzeczną, lelka, zimorodka, dzięcioła zielonosiwego, dzięcioła czarnego, dzięcioła średniego, skowronka borowego, świergotka polnego, jarzębatkę, muchołówkę małą, gąsiorka i ortolana. W większości są to gatunki chronione przez prawo międzynarodowe w ramach Konwencji Berneńskiej i Konwencji Bońskiej oraz Dyrektywy Rady Wspólnoty Europejskiej dotyczącej Ochrony Dzikich Ptaków.

Różnorodność środowisk tu występujących (rozległe łąki, bogate agrocenozy, wszelkiego typu lasy, środowiska wodne) powoduje, że wiele gatunków ptaków znajduje tutaj odpowiednie warunki do żerowania i odpoczynku. Pola okolic Inowłodza, Poświętnego i Luciąży, charakteryzujące się dużym rozdrobnieniem upraw, występowaniem na miedzach szpalerów krzewów i pojedynczych drzew, skupiają w okresie przelotów jesiennych olbrzymie zgrupowania ptaków, głównie wróblowatych, krukowatych oraz drapieżnych. Największe ilości osiągają wówczas: zięba, dzwoniec, skowronek, pliszka siwa, kwiczoł, grzywacz, szpak, świergotek łąkowy, makolągwa, trznadel, gawron, kawka oraz z ptaków drapieżnych: krogulec, myszołów, błotniak zbożowy, pustułka.

Obszar SpPK i jego otuliny stanowią znaczącą ostoję dla migrujących i zimujących ptaków w skali regionalnej. Dolina Pilicy, począwszy od Łęgu w kierunku wschodniej granicy województwa i dalej, poza nią, do Michałowa (woj. mazowieckie) jest ostoją ptaków o znaczeniu krajowym, uznaną przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków. Ten fragment doliny Pilicy jest jednym z elementów tworzących ekologiczną sieć NATURA 2000.
Stwierdzono tu 56 gatunków biologicznie związanych z siedliskami wilgotnymi i bagiennymi. Występują tu m.in.: nurogęś, krzyżówka, łabędź niemy, czajka, czapla siwa.

Teriofauna

Na terenie Spalskiego Parku Krajobrazowego i jego otuliny stwierdzono występowanie 50. gatunków ssaków. Stanowi to 79% teriofauny Niziny Mazowieckiej (63 gatunki), i 57 % teriofauny Polski (88 gatunków z wyłączeniem wód przybrzeżnych Bałtyku). Bytowaniu zwierząt na tym terenie sprzyjają duże kompleksy leśne oraz liczne doliny rzeczne.

Spośród występujących tu gatunków 26 objętych jest ochroną prawną na podstawie Rozporządzenia Ministra Ochrony Środowiska z dnia 26 września 2001 r., a 12 gatunków podlega ochronie wynikającej z prawa łowieckiego.

Godne uwagi są rzadko spotykane w Polsce, a występujące na terenie SpPK, nietoperze: nocek Bechsteina, nocek Brandta, nocek wasątek i borowiaczek. Są to gatunki występujące w dużych kompleksach leśnych, których dzienne kryjówki znajdują się w dziuplach drzew lub w przypadku nocka Brandta i nocka wąsatka w budynkach. Nocek Bechsteina i borowiaczek należą do gatunków umieszczonych w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (Głowaciński 1992). Dwa gatunki tych ssaków osiągają w SpPK północną granicę zasięgu. Są to: nocek duży i nocek Bechsteina. Miejscem szczególnie ważnym dla nietoperzy na terenie Parku jest zespół schronów kolejowych w Konewce. W okresie hibernacji stwierdzono tu 8 gatunków nietoperzy, spośród których nocek duży, nocek Natterera i gacek brunatny umieszczone są na Europejskiej Czerwonej Liście Zwierząt i Roślin Zagrożonych Wyginięciem w Skali Świata. Ponadto stanowiska nietoperzy odnotowano: nad rzeką Słomianką na wysokości mostu kolejowego, nad rzeką Słomianką na wysokości mostu na drodze Inowłódz - Brzustów, nad stawem w pobliżu gajówki w Ceteniu, nad stawem w oddz. 102 nadl. Smardzewice, nad śródleśnym stawem w oddz. 131 nadl. Opoczno, nad śródleśnym stawem w oddz. 134 nadl. Spała, w pobliżu rzeki Luboczanka na wysokości Małej Woli, nad rzeką Gać w pobliżu gajówki Jasień.

Wszystkie żyjące w Polsce nietoperze podlegają ochronie w ramach Konwencji Berneńskiej (Konwencja o ochronie dzikiej flory i fauny europejskiej oraz ich siedlisk), którą Polska ratyfikowała. Nietoperze objęte są również ochroną w ramach Konwencji o ochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt (Konwencja Bońska), również ratyfikowanej przez Polskę. W ramach tej Konwencji istnieje „Porozumienie o ochronie nietoperzy w Europie" (ratyfikowane przez Polskę), które nakłada na państwa sygnatariuszy obowiązek ochrony nietoperzy i ich siedlisk, popularyzacji i edukacji, ochrony nietoperzy przed środkami ochrony roślin i drewna oraz instytucji odpowiedzialnej za dostarczanie informacji na temat ochrony i kontroli nietoperzy na terytorium danego państwa).

Rząd: owadożerne - stwierdzono 5 gatunków tych ssaków. Większość z nich związana są z obszarami wilgotnymi (łąki, olsy, brzegi wilgotnych lasów). Rzęsorek rzeczek żyje w pobliżu większych zbiorników wodnych. Gatunki te nie są zagrożone, choć ich liczebność może się zmniejszać ze względu na obniżanie się wilgotności terenu.

Rząd: zającokształtne - stwierdzono 2 gatunki. Zając szarak występuje na terenie całego Parku, królik znany jest ze stanowiska pod Brudzewicami.

Rząd: gryzonie - stwierdzono 15 gatunków. Wśród stwierdzonych gatunków uwagę zwraca liczne występowanie bobra europejskiego w dolinie Pilicy. Jest to gatunek umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt jako gatunek wydobyty z zagrożenia dzięki działaniom ludzi. Środowiska wilgotne zamieszkuje nornik północny, a obfitujące w zbiorniki wodne piżmak i karczownik. W środowisku pól i ugorów w pobliżu Królowej Woli i Glinnika odnotowano chomika europejskiego. Pozostałe gatunki z tego rzędu są pospolite na terenie całego Parku.

Rząd: drapieżne - stwierdzono 9 gatunków. Wydra, gatunek umieszczony w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt występuje nad wodami, głównie: nad Pilicą w okolicy Spały i Inowłodza, na rzece Gaci w okolicy zbiornika Szczurek, na rzece Słomiance, na stawach pod osadą Ceteń. Z rodziny łasicowatych najliczniejsza jest łasica łaska występująca zarówno w lasach, miejscach otwartych jak i w pobliżu ludzkich siedlisk. W otoczeniu człowieka przebywa również tchórz, który swoje kryjówki zakłada często w składach drewna wśród gospodarstw. Gronostaj najczęściej przebywa w dolinie Pilicy.

Rząd: parzystokopytne - stwierdzono 5 gatunków. Najliczniejsza jest sarna, którą odnotowano we wszystkich nadleśnictwach, mniej liczny, ale występujący na terenie całego Parku jest jeleń. Najrzadszym gatunkiem z rodziny jeleniowatych jest łoś, wędrujący wzdłuż doliny Pilicy. Ostatnio przebywa na terenie nadleśnictwa Smardzewice. Ostojami daniela są leśnictwa Borki, Brzustów, Wytoka, Jasień, Konewka. W okolicach Spały obserwowano białe osobniki tego gatunku. Licznym i powszechnie spotykanym gatunkiem w SpPK jest dzik.

W otulinie Parku, na terenie Nadleśnictwa Smardzewice, w pobliżu gajówki Książ, znajduje się Ośrodek Hodowli Żubrów. Od 1976 roku znajduje się on pod zarządem Kampinowskiego Parku Narodowego. Ośrodek położony jest w starodrzewiu sosnowo - dębowym z domieszką brzozy, grabu i olszy. Starodrzew powyżej 120 lat stanowi 70% drzewostanów. Ta lokalizacja stwarza warunki najbardziej zbliżone do warunków w naturze. Zwierzęta same zdobywają pokarm, dokarmiane są tylko podczas dłużej trwających, niesprzyjających warunków atmosferycznych. Obecna powierzchnia Ośrodka wynosi 72,4 ha. Przebywa w nim 25 żubrów nizinnych z linii białowieskiej. Zwierzęta po osiągnięciu odpowiedniego wieku trafiają do ogrodów zoologicznych lub są wypuszczane do wolno żyjących stad. Takie są między innymi w Białowieży i Bieszczadach.

: ZPKWŁ